Jarenlang zijn de witte torens van de Penitentiaire inrichting Over-Amstel aan de Wenckebachweg 48 te Amsterdam oftewel de Bijlmerbajes, zoals het complex in de volksmond heet, de meest bekende en beruchte gevangenis van Nederland geweest. Nu is dit nauwelijks nog voor te stellen maar de Bijlmerbajes is een van de eerste gevangenissen ontworpen op basis van de verlichtte opvattingen, na 15 jaar vergaderen dat wel. De gevangenis is in 1978 opgeleverd als gemeenschapsgevangenis, een concept waarbij de cellen vervangen waren door kamers gelegen in paviljoens en met ramen van pantserglas met een alarmdraad. Tralies waren niet meer nodig. Sommige gevangenen kregen zelfs een eigen sleutel. Het concept was gebaseerd op het idee dat de gevangenen snel weer konden worden geïntegreerd in de samenleving. Het was belangrijk dat ze daarom zicht bleven houden op de buitenwereld. Men sprak van huisvesting in plaats van opsluiting en de vormgeving van het gebouwtype was geheel in de geest van de toen moderne woningbouw. Ook stedenbouwkundig paste de locatie in de moderne uitbreidingsplannen van de stad Amsterdam waarbij de Wibautstraat zou worden door getrokken tot aan het complex. De architect was mevrouw Koos Pot- Keegstra (1908-1997), dan samen met wijlen haar man en architectuur partner, bekend van vele woningbouwprojecten.
De jaren van verlichting zijn echter voorbij. Nadat enige ontsnappingen en pogingen tot ontsnapping bleek dat de ramen toch tralies nodig hadden. Het zicht op de maatschappij was, letterlijk, minder omdat de stedenbouwkundige plannen niet uitgevoerd werden als gepland en de gevangenis in een niemandsland belandde. Het verhaal ging dat het voor de gevangenen duidelijker en prettiger was dat er tralies waren om de situatie van gevangenschap te bevestigen. De gevangenis werd steeds zwaarder bewaakt. Het belang van de mate waarin de architectuur het welbevinden van de gevangen beïnvloed was met het schilderen van de binnenmuren in felle kleuren afgedaan.
Inmiddels is er een nieuwe beter beveiligde gevangenis gebouwd in Zaanstad. Op dit moment wordt het gebouw gebruikt door de antikraak stichting LOLA die de leegstand tegen verval moet behoeden en als Asiel Zoekers Centrum. Favela schilders hebben de buitenzijde van voormalige gevangenis opgefleurd als welkomstgroet.
Sinds 18 september 2005 ligt op het terrein aan de Wenckebachweg ook de tijdelijke studentenhuisvesting in zeecontainers. De woningen worden verhuurd door woningbouwvereniging de Key maar zijn gebouwd naar een idee van de projectontwikkelaar en eigenaar ‘Stichting Keetwonen’.
Een zeecontainer is 2,4 x 12x 2,6 m en dit levert ca. 28m2 woonruimte op. Een kleine natte cel en keukenblokje kan eenvoudig prefab ingebouwd worden. Zo kost zo’n container afhankelijk van de afwerking zo’n 10.000,- euro per unit.
Het containerproject in de Bijlmer was een van de eerste ter wereld. Het was een noodoplossing en van architectuur is nauwelijks sprake. Alhoewel het idee aanvankelijk een beetje wrang leek vanwege de locatie en de overeenkomst met de cellen, blijken de containers een populaire huisvesting bij studenten die voor een redelijk bedrag een eigen voordeur kunnen bemachtigen, hetgeen weer helpt bij de aanvraag van een huurtoeslag. Het complex van 1000 containerwoningen gestapeld in zes gebouwen fungeert samen met het eetcafé, de kleine supermarkt en fietsenmaker als een kleine enclave.
De ‘woningen’ in de Bijlmerbajes zijn na jarenlange studie en overleggen gebouwd, volgens de toen laatst geldende visie over de licht en luchtigheid in de architectuur en de overtuiging dat de architectuur de sociaal maatschappelijke weerslag van de maatschappij weerspiegelt en daarmee ook een grote sociale verantwoordelijkheid draagt.
De containerwoning is een initiatief ontsproten uit het brein van projectontwikkelaars die een goedkoop en snel antwoord wilden geven op de woningnood bij studenten, zonder stedenbouwkundige of architectonische onderbouwing.
Wat te denken nu van het feit dat het concept van de Bijlmerbajes niet aan de verwachtingen heeft voldaan terwijl de container-woningen zich mogen bogen op een grote populariteit? Is dit dankzij of ondanks de aanwezigheid of ontbreken van architectuur? Of is architectuur een luxe in deze die überhaupt geen rol speelt? Dominique gaat door middel van een fotoreportage in beeld brengen hoe de bewoners van het Bijlmer het laatste jaar gebruik maakt van de locatie. Misschien geeft de reportage straks weer waar precies de kwaliteit waar het complex haar populariteit aan dankt ligt. Het zal in ieder geval een interessante documentatie opleveren van het eerste container dorp.
December 2017 zullen de studenten een andere huisvesting moeten zoeken waarmee definitief het einde komt aan een bijzonder tijdperk. De Bijlmerbajes staat sinds 30 juni 2016 voor 60 miljoen bij het Rijksvastgoedbedrijf te koop. Ook de 1030 keten in 6 gebouwen staan te koop. De gemeente Amsterdam is voornemens 1000 woningen te laten bouwen op de vrijgekomen locatie.
Inmiddels heeft het concept van zeecontainers ook de aandacht van serieuze architecten getrokken die de container zijn beginnen te zien als een bouwsteen welke de hoofd-draagconstructie van beton, steen of hout vervangt. Hierdoor kan er snel en binnen een beperkt budget gebouwd worden. De containers vormen niet meer alleen de basis voor nood- en studentenwoningen maar voor trendy, sustainable interessante architectonische projecten wereldwijd. Wie weet zien we ze terug in de Bijlmer als het nieuwe hippe wonen voor young professionals of iets dergelijks.
Q3 2016
Dikkie Scipio voor FGF
Lees hier meer over hoe het gaat met kwartaalwinnaar 3 – 2016 Dominique Panhuysen. Of met zijn project Containercampus, Bijlmerbajes en Bajesdorp.